Խնձորի մասին

Խնձորի մասին

►Խնձոր բառը փոխառություն է խուռիերենից (hinzuri): Ենթադրվում է, որ խուռիների լուսնա-արեգակնային օրացույցում պահպանված «hinzuri» ամսանունը կապված է այգեգործության և հատկապես խնձոր հավաքելու ժամանակի հետ:

►Հայկական լեռնաշխարհում խնձոր արմատով մեծ թվով գյուղեր ու բնակավայրեր կան (Խնձորուտ, Խնձորեսկ, Խնձորք, Խնձորի, Խնձորեկ և այլն):

►Բացի մշակովի խնձորից, Հայաստանի անտառային շրջանների բնակիչները աշնանը նաև վայրի խնձոր էին հավաքում և պահում չոր խոտի, ծղոտի մեջ: Ձմռան ընթացքում խնձորը հասնում` դեղնում և անուշաբույր էր դառնում:

►Հայաստանի անտառներում աճող վայրի խնձորից տեղացիները ձմռան համար թթու են դրել. լցրել են կավե ամանների մեջ և ջուր ավելացրել: Ամանի բերանը կավով ծեփել են, որ օդ չանցնի և դրել մառանը:

►Վանի մոտ գտնվող Արտամետ գյուղում աճում էր հռչակավոր Արտամետի խնձորը, որը կարմրավուն է, ունի նուրբ կեղև, անուշ համ ու հոտ: Թափահարելիս խնձորի կորիզները շարժվում են ու շխկշխկում: Դնում էին հագուստի, հատկապես հարսի շորերի մեջ, որ անուշ հոտ գա: Խնձորի հասունացման շրջանում գյուղը բուրում էր անուշ հոտով:

►Վանում «Դալասլիկ» կոչվող մեծ, կարմիր, անուշահոտ և անուշահամ խնձորը համարվում էր մրգերի թագուհի: Աղջիկներն ու հարսները լուսնյակ գիշերը ծառ էին բարձրանում և դեռ չհասունացած խնձորների վրա կարոսի (մաղադանոսի) տերևներ փակցնում: Երբ խնձորը հասնում և կարմրում էր, տերևները պոկում էին: Արդյունքում վառ կարմիր խնձորի վրա տերևների տեղը սպիտակ նախշեր էին առաջանում: Այն սեղանի զարդն էր, եթե որևէ հարգի արարողության հրավիրելու էին գնում կամ աչքալուսանքի, իրենց հետ այդ խնձորից էին տանում:

►Խնձորը հայոց մեջ ամենասիրված և տարածված միրգն է: Համարվել է անմահական պտուղ, որին վերագրվել է պտղաբերության հզոր ուժ:

►Հայոց պատկերացումներում գնդաձև պտուղներն ունեն ամբողջության, միասնության և կատարելության խորհուրդ: Լինելով ամենատարածված պտուղը` խնձորը մշտապես կրել է այդ խորհուրդը:

►Թագավորները, որպես աստվածային հատկանիշների կրողներ, խաչակիր ոսկե խնձոր էին կրում, որը տիեզերքի և իշխանության խորհրդանիշն էր:

►Եկեղեցու գմբեթն ավարտվում է խնձորի (գնդի) վրա ամրացված խաչով:

►Հնում ոսկե գնդի և ոսկե խնձորի հետ կապված խաղերն ու մրցումները կապվում էին պտղաբերության հետ:

►Խնձորը սիրո խորհրդանիշն է: Որևէ մեկին խնձոր առաջարկելը սիրո խոստովանություն է նշանակել:

►Հայոց մեջ խնձորն ուղղակիորեն կապվում է սիրո աստվածուհի Աստղիկի հետ, «յԱստղկայ նուիրեալ» պտուղն է: Գրիգոր Մագիստրոսը գրում է. «Խնձորս երբեմն յԱստղկայ շնորհեալ»:

►Հնում սովորություն է եղել սիրադեղ կոչված բույսերի ծաղկափոշին լցնել խնձորի մեջ արված փոսիկի մեջ և ուղարկել ցանկալի մարդուն: Համոզված էին, որ այդ սիրո խնձորը վերջինիս մեջ սեր կարթնացնի:

►Միջնադարյան ձեռագրերում հանդիպում ենք կախարդական-հմայական «դեղատոմսերի», թե ինչպես պետք է խնձորի միջոցով տիրանալ սիրած անձնավորությանը:

►«Սասնա ծռեր» էպոսում Պղնձե քաղաքի թագավորի աղջիկը Սանասարի համար մի կուժ լիքը ջուր էր լցրել, վրան խնձոր դրել ու թղթի վրա գրել` արի ինձ առ:

►«Սասնա ծռեր» էպոսում հարսնացուի հետ կարող էր ամուսնանալ նա, ով կկարողանար ձիարշավի ժամանակ ճարպիկ ոստյունով ձեռք բերել սյան վրա ամրացված ոսկե խնձորը:

►Սասունցի Դավիթն առաջին իսկ հայացքից տիրանում է Խանդութի սրտին և որպես ընծա նրանից սիրո խնձոր ստանում:

►Հայ միջնադարյան պոեզիայում և ժողովրդական բանահյուսության մեջ խնձորը` որպես սիրո խորհրդանիշ, անընդհատ գովերգվում է: Հայրեններում ասվում է` «Սէրըն խնձորով պիտի», կամ էլ` «Առ խնձոր, արի ձիկ տես»:

►Նոր տարուն հյուր գնալիս հաճախ իրենց հետ խնձոր էին տանում:

►Հ. Քոչարի «Նահապետ» վիպակում Եղեռնից հետո վերստին ընտանիք կազմելով` Նահապետը գյուղում ամեն մի ամուսնացող զույգի և նորածնի համար տների առջև խնձորենի է տնկում:

►Համշենում վայրի խնձորը որպես ուլունք կախում էին մարդկանց և ընտանի կենդանիների (հորթի, կովի) վզից:

►Հաճախ կլոր պտուղները խնձոր են կոչվել. օրինակ, պոմիդորը կոչվել է նաև ոսկեխնձոր, կարտոֆիլը` գետնի խնձոր, ալոճը` անտառի խնձոր: Ունենք նաև գետնախնձոր բանջարեղենը: Հռոմեացիներն ու արաբները ծիրանն անվանել են հայկական խնձոր: Խնձորել նշանակում է կլորացնել, գնդել:

►Աստվածաշնչում խնձորն Ադամի և Եվայի գայթակղության պտուղն է, որը նրանք Աստծո կամքին հակառակ ճաշակեցին ու իմացություն ձեռք բերեցին, ինչի հետևանքով դրախտից արտաքսվեցին:

►Աստվածաշնչում խնձորը հիշատակվում է վեց անգամ, որից չորսը՝ «Երգ երգոցում», որը հարսի ու փեսի միջոցով Սուրբ գրքի սիրերգությունն է՝ խորհրդանշելով եկեղեցին և Քրիստոսին: Նարեկացին «Երգ երգոցի» մեկնության մեջ խնձորին վերագրում է չորս հատկություն՝ օրենք, մարգարեների խոսքեր, առողջարար ու հիվանդներին ախորժելի և թագավորների համար պիտանի:

►Կծած խնձորն այսօր համարվում է համակարգչային գիտելիքների խորհրդանշան:

Հարսանիք

►Հայոց ավանդական հարսանեկան ծեսերում խնձորը միության և պտղաբերության խորհրդանիշ է:

►Հարսնատես կամ փեսատես գնացողներն իրենց հետ խնձոր էին տանում:

►Նոր տարուն հարսնացուի տուն այցելության ժամանակ հարսը փեսին փնջած (մետաքսե գույնզգույն թելերով զարդարված) խնձոր էր նվիրում, իսկ փեսացուն` վրան արծաթե կոպեկանոց խրած խնձոր:

►Փեսի ծառը (պսակածառ, ուրց, փոփըխ և այլն), որը նորապսակ զույգի պտղաբերության խորհրդանիշն է, զարդարվել է քաղցրավենիքներով ու հատկապես խնձորով: Հաճախ փեսի ծառի գագաթին կարմիր խնձոր են ամրացրել: Այդ խնձորը առագաստ մտնելուց առաջ կիսում էին հարս ու փեսի միջև:

►Հնում մետաքսե թելերով փաթաթած եղեգնյա խաչը (կոչվում էր ջղա) տնկում էին խնձորի վրա ու փակցնում փեսացուի գլխարկին, որը փոխարինում էր թագին:

►Հարսին տնից դուրս հանելիս նրա տան բակում մի ձողի ծայրին խնձոր էին ցցում: Փեսացուի ընկերներից նա, ով կարողանում էր խնձորի վրա կրակել, արժանանում էր հարսի ձեռքով գործած գուլպային:

Վարդավառ (Հայկական տոն, երբ մարդիկ ջրում են միմյանց)

►Հայոց մեջ տարածված սովորությամբ մինչև Վարդավառ խնձոր ուտելն արգելված էր, որը կոչվում էր խնձորի պաս:

►Վարդավառին եկեղեցում խնձորն օրհնվում է, որից հետո խնձոր ուտելու արգելքը վերանում է:

►Վարդավառի գիշերը պարտադիր վառվող խոտի դեզերի մեջ խնձոր էին խորովում և ուտում:

►Վարդավառին երիտասարդ հարսնացուներն ու փեսացուները միմյանց նախշած խնձոր էին նվիրում:

► Շատախում հավատում էին, որ Վարդավառի գիշերը «Արքայության աղբյուրի» ակունքից անմահության խնձորը դուրս է գալիս և լողում ջրի երկայնքով: Հավատում էին, որ այդ գիշեր անմահության խնձորը տեսնողի բոլոր երազանքները կիրականանան:

►Վարդավառյան ավանդույթներից էր նաև խնդումի կամ խնդում տոքի ծեսը: Նշանված աղջիկների ձեռքով աճեցված ցորենի ամանի մեջ խաչաձև փայտ էին ամրացնում և զարդարում խնձորով, վարունգով և վարդերով: Ծեսի ավարտին դրանք երիտասարդների բաժինն էին:

Հեքիաթ

►Հայկական հրաշապատում հեքիաթներում անմահական խնձոր ուտելը հղիանալու, ամուսինների` խնձոր կիսել-ուտելը զավակ ունենալու նշան է:

►Հեքիաթներում խնձորով մեկին խփելը նշանակել է սեր և ընտրություն:

►Հեքիաթներում մեծ տարածում ունեն ոսկե կամ անմահական խնձորի հետ կապված սյուժեները: Աշտարակների, սյուների (կենաց ծառի սիմվոլ) վրա ամրացված ոսկե խնձորներն ու գնդերը ամուսնացող աղջկա խորհրդանիշն են, որին տիրելու համար փեսացուները մրցման են մտնում:

►Հայկական հեքիաթները վերջանում են հետևյալ խոսքերով. «Երկնքից երեք խնձոր ընկավ` մեկն ասողին, մեկը լսողին, մեկն էլ` ականջ դնողին»:

Դարձվածներ
►Սիրուն` ինչպես Արտամետի խնձորը (սիրուն մարդու համար են ասում):

►Կարմիր խնձորին քար նետող շատ կլինի (նշանակում է որևէ լավ բանի տիրանալ):

►Հետևից կարմիր խնձոր ուղարկել (հրավիրել):

►Խնձոր գլորել (տարաձայնություն, գժտություն առաջացնել):

►Խնձորի նման աղջիկ (գեղեցիկ):

►Բաղի կարմիր խնձոր (հեգնանքով ասում են իբր կարևոր մարդուն):

►Կես արած խնձոր (իրար շատ նման):

►Կենաց ծառի խնձոր ուտել (գայթակղվել):

hy